تحلیل اکتشافی شبکه‌ی اجتماعی با پاجک

متنی که می‌خوانید، ترجمه‌ی بخشی از کتاب تحلیل اکتشافی شبکه‌ی اجتماعی با پاجک (Exploratory Network Analysis with Pajek) نوشته‌ی ووتر دی‌نوی، آندره مروار، و ولادیمیر باتاگلج است که در سال 2005 میلادی توسط دانشگاه کمبریج منتشر شده است.

همان‌طور که از عنوان این کتاب، پیداست، مفاهیم و سنجه‌های تحلیل شبکه‌ی اجتماعی را با تمرکز بر نرم‌افزار منبع‌آزاد و رایگان پاجک آموزش می‌دهد.

لازم به‌ ذکر است برگردان به فارسی این کتاب، به زودی با ترجمه‌‌ی بنده روانه‌ی بازار کتاب خواهد شد.

در ادامه، برگردان قسمت‌هایی از این کتاب ارزشمند برای مطالعه‌تان تقدیم می‌شود.

بخش 1

اصول

تحلیل شبکه‌ی اجتماعی بر پیوندهای موجود میان (برای مثال) مردم، گروه‌های مردم، سازمان‌ها و کشورها تمرکز دارد. این پیوندها با یک‌دیگر ترکیب می‌شوند تا شبکه‌هایی را تشکیل دهند که تحلیل‌شان را خواهیم آموخت. نخستین بخش کتاب، مفاهیم یک شبکه‌ی اجتماعی را معرفی می‌کند. ما در این کتاب، در باره‌ی انواع گوناگون شبکه‌ها و راه‌هایی که توسط‌شان می‌توانیم با استفاده از نرم‌افزار کامپیوتری پاجک این شبکه‌ها را به‌صورت عددی و بصری تحلیل کنیم، بحث می‌کنیم. پس از مطالعه‌ی فصل‌های 1 و 2، می‌توانید مفهوم یک شبکه‌ی اجتماعی را بفهمید و با نرم‌افزار معرفی شده در این کتاب، یک شبکه‌ی اجتماعی را خلق، دستکاری و تصویر کنید.

جست‌وجوی ساختار اجتماعی

1.1 مقدمه

علوم اجتماعی بر ساختارها تمرکز دارد: ساختار گروه‌های انسانی، اجتماع‌ها، سازمان‌ها، بازارها، جامعه، یا نظام جهان. در این کتاب، ساختار اجتماعی را به‌مثابه‌ی شبکه‌ای از پیوندهای اجتماعی تعریف می‌کنیم. تحلیل شبکه‌ی اجتماعی فرض می‌کند پیوندهای میان‌فردی Interpersonal ties، به همان‌اندازه که پیوندهای میان سازمان‌ها یا کشورها همیت‌دارند، مهم‌اند، چرا که آن‌ها رفتارها، نگرش‌ها، اطلاعات، یا منابع را منتقل می‌کنند. تحلیل شبکه‌ی اجتماعی، روشی برای تحلیل روابط اجتماعی ارائه می‌کند؛ این روش به ما می‌گوید چگونه شبکه‌های اجتماعی را تعریف و تحلیل کنیم.

در این کتاب، مهم‌ترین روش‌های بررسی، به‌خصوص کاوش بصری، شبکه‌های اجتماعی را ارائه می‌کنیم. تجسم Visualization شبکه از آغاز تحلیل شبکه‌ی اجتماعی، ابزاری مهم برای محققان بوده است. این فصل، عناصر بنیادی یک شبکه‌ی اجتماعی را معرفی می‌کند و چگونگی ساختن و رسم یک شبکه‌ی اجتماعی را نشان می‌دهد.

2.1 جامعه‌سنجی Sociometry و نگاره‌ی جمعی Sociogram

زیربنای تجسم شبکه‌های اجتماعی توسط محققانی که خود را «جامعه‌سنج» Sociometrist می‌نامیدند، ایجاد شد. رهبر آنان، جی. ال. مورنو J. L. Moreno علمی اجتماعی را به‌نام جامعه‌سنجی بنیان‌ گذاشت، که روابط میان‌فردی را مطالعه می‌کرد. آنان بحث می‌کردند که جامعه، آن‌طور که آماردانان فرض می‌کنند، تجمعی از افراد و خصوصیات‌شان نیست، بلکه ساختاری از پیوندهای میان‌فردی است.

از این‌رو، فرد، واحد بنیادی اجتماعی نیست. هسته‌ی اجتماعی از یک فرد و پیوندهای اجتماعی، اقتصادی، یا فرهنگی او تشکیل شده است. هسته‌های اجتماعی، درون گروه‌ها به یک‌دیگر می‌پیوندند و سرانجام، جامعه از گروه‌های وابسته و متصل به هم تشکیل شده است.

از دیدگاه آنان، این‌که جامعه‌سنجان ساختار گروه‌های کوچک را بیش از ساختار فراخ جامعه مطالعه می‌کردند، قابل درک است. آنان مخصوصن انتخاب‌های اجتماعی درون یک گروه کوچک را بررسی می‌کردند. آن‌ها از مردم سوال‌هایی مانند: «چه‌کسانی را به‌مثابه‌ی یک دوست (همکار، مشاور، و مانند این‌ها) انتخاب می‌کنید؟» می‌پرسیدند. این نوع از داده‌ها با نام انتخاب جامعه‌سنجانه Sociometric choice شناخته می‌شوند. در جامعه‌سنجی، انتخاب‌های اجتماعی، در بر دارنده‌ی مهم‌ترین جلوه‌ی روابط اجتماعی‌اند.

شکل 2. نگاره‌ی جمعی شریکان ناهارخوری

شکل 2 مثالی از تحقیق جامعه‌سنجانه ارائه می‌دهد. این شکل، انتخاب بیست و شش دختر را در خوابگاه یک مدرسه‌ی آموزشی در ایالت نیویورک نشان می‌دهد.

از دختران خواسته شده بود دخترانی دیگر را به‌مثابه‌ی بهترین همنشینان میز ناهارخوری‌شان انتخاب کنند. تنها نخستین و دومین پسندها انتخاب شدند. (در این‌جا و سایر کتاب، می‌توانید ارجاع به منبع اصلی داده‌ها را در بخش «مطالعه‌ی بیش‌تر» که در پایان هر فصل قرار داده شده است، بیابید.)

شکل 2 نمونه‌ای از یک نگاره‌ی جمعی است، که نمایشی گرافیکی از ساختار گروه ارائه می‌کند. نگاره‌ی جمعی از مهم‌ترین ابزارهای ناشی شده از جامعه‌سنجی، و اساس تجسم شبکه‌های اجتماعی است. به احتمال زیاد، شکل را، با جذبه‌ی بصری و وضوح مفهومی‌اش، بدون نیاز به توضیح‌های پس از آن «خوانده‌اید» و فهمیده‌اید. در این نگاره‌ی جمعی، هر دختر در خوابگاه توسط یک دایره نشان داده شده است. جهت سهولت شناسایی، نام دختران، کنار دایره‌ها نوشته شده است. هر کمان Arc (پیکان Arrow) یک انتخاب را نشان می‌دهد. دختری که یک شریک را به‌مثابه‌ی  همدم‌ ناهارخوری‌اش انتخاب کرده است، یک کمان به‌ سوی او فرستاده است. برای مثال، همان‌طور که توسط عدد برچسب هر پیکان نشان داده شده، ایرن Irene (در پایین سمت راست شکل)، هیلدا Hilda را به‌مثابه‌ی شریک ناهارخوری‌ مورد علاقه‌اش، و الن Ellen را به‌مثابه‌ی دومین انتخابش برگزیده است.

یک نگاره‌ی گروهی، ساختار پیوندهای درون یک گروه را نمایش می‌دهد. این مثال، نه‌تنها نشان می‌دهد کدام دختران، همان‌طور که با شمردن تعداد انتخاب‌هایی که دریافت کرده‌اند مشخص می‌شود، محبوبند، بلکه همچنین نشان می‌دهد این انتخاب‌ها از سوی دختران محبوب بوده است یا غیر محبوب. برای نمونه، هیلدا چهار انتخاب از ایرن، روت Ruth، هزل Hezel، و بتی Betty دریافت کرده و دو انتخاب آخر را مقابله به مثل کرده است. اما هیچ‌یک از این چهار دختر توسط دختران دیگر انتخاب نشده‌اند. بنابراین، هیلدا در حاشیه‌ی نگاره‌ی جمعی جای گرفته است، در حالی که فرانسیس Frances، که تنها دو بار انتخاب شده است، به این دلیل که توسط دخترانی «محبوب» انتخاب شده است، مرکزی‌تر است. یک شمارش ساده‌ی انتخاب‌ها این مرکزی بودن را آشکار نمی‌کند، در حالی‌که یک نگاره‌ی جمعی این کار را انجام می‌دهد.

نگاره‌ی جمعی به‌مثابه‌ی یک ابزار تحلیلی پراهمیت که به آشکاری چندین ویژگی ساختاری گروه‌های اجتماعی کمک کرده است، اثبات شده است.

3.1 تحلیل اکتشافی Exploratory شبکه‌ی اجتماعی

جامعه‌سنجی تنها سنت موجود در علوم اجتماعی نیست که بر پیوندهای اجتماعی تمرکز دارد. بدون ورود به جزئیات تاریخی (قسمت مطالعه‌ی بیش‌تر را برای یافتن منابعی در باره‌ی تاریخ تحلیل شبکه‌ی اجتماعی ببینید)، می‌توانیم بگوییم دانشمندان چندین علم اجتماعی، تحلیل شبکه‌ی اجتماعی را برای مطالعه‌ی انواع مختلف روابط و واحدهای اجتماعی به‌کار برده‌اند.

انسان‌شناسان Anthropologists ، بیش از انتخاب جامعه‌سنجانه، روابط خویشاوندی، دوستی و هدیه‌دهی میان مردم را مطالعه کرده‌اند؛ روانشناسان اجتماعی Social psychologists بر عواطف تمرکز کردند؛ دانشمندان سیاسی، روابط قدرت را میان مردم، سازمان‌ها یا ملت‌ها مطالعه کردند؛ اقتصاددانان در باره‌ی پیوندهای تجاری و سازمانی میان شرکت‌ها تحقیق کردند. در این کتاب، واژه‌ی کنشگر Actor به یک فرد، سازمان، یا ملت اشاره دارد که درگیر یک رابطه‌ی اجتماعی است. می‌توانیم بگوییم تحلیل شبکه‌ی اجتماعی، پیوندهای میان کنشگران را مطالعه می‌کند.

این کتاب تنها با تحلیل اکتشافی شبکه‌ی اجتماعی سروکار دارد. این بدین‌معناست که ما هیچ فرضیه‌ی به‌خصوصی در باره‌ی ساختار یک شبکه، پیش از آن‌که بتوانیم آزمایش‌اش کنیم، نداریم. برای نمونه، یک فرضیه در باره‌ی شبکه‌ی شریکان ناهارخوری می‌تواند میزان به‌خصوصی از انتخاب‌های متقابل (مانند: از هر پنج‌انتخاب، یکی مقابله به مثل خواهد شد) را پیش‌بینی کند. این فرضیه باید بر اساس نظریه‌ی اجتماعی و تجربه‌های پیشین تحقیق باشد. فرضیه می‌تواند به شرط وجود یک مدل آماری مناسب، آزمایش شود.

این‌جا ما هیچ آزمون فرضیه‌ای انجام نمی‌دهیم، چرا که نمی‌توانیم تجربه‌های پیشین تحقیق را در یک کتاب آموزشی مقدماتی بیاوریم، و دیگر این‌که مدل‌های آماری مربوط به این زمینه بسیار پیچیده‌اند. بنابراین، رویکردی اکتشافی اتخاذ می‌کنیم که فرض می‌کند ساختار یا بافت پیوندها در یک شبکه‌ی اجتماعی برای اعضای شبکه، و بنابراین برای محقق، معنادار است. ما به‌جای آزمون فرضیه‌های ساختاری از پیش‌تعیین شده، شبکه‌های اجتماعی را برای یافتن بافت‌های معنادار بررسی می‌کنیم.

به دلایلی مشابه، به برآورد ویژگی‌های شبکه از طریق نمونه‌ها هیچ توجهی نمی‌کنیم. تکنیک‌های برآورد در تحلیل شبکه حتا از برآورد در آمار هم پیچیده‌ترند، چراکه ساختار یک نمونه‌ی اتفاقی، به‌ندرت همتای ساختار کلی شبکه است. اثبات این امر، آسان است. برای نمونه، پنج دختر را به‌طور تصادفی از شبکه‌‌ی شریکان ناهارخوری انتخاب و بر انتخاب‌های میان‌شان تمرکز کنید. شما به ازای هر شخص، انتخاب‌های کم‌تری از دو انتخاب او در کل شبکه خواهید یافت. این اتفاق به این دلیل ساده رخ می‌دهد که از انتخاب‌های دختران خارج از نمونه غفلت کرده‌اید. حتا در این نسبت ساده نیز، یک نمونه معرف یک شبکه نیست.

ما بیش از آن‌که نمونه‌ها را تحلیل کنیم، کل شبکه‌ها را بررسی می‌کنیم. کل شبکه چیست؟ جامعه‌سنجی فرض می‌کند جامعه از گروه‌های به‌هم پیوسته و وابسته تشکیل شده است، پس یک شبکه، بیش‌تر افراد یک جامعه را در بر می‌گیرد.

تحقیق در باره‌ی آن‌چه به آن مسئله‌ی جهان کوچک Small World Problem می‌گویند، پیشنهاد کرد پیوندهای آشنایی، ما را در شش یا هفت گام (به‌عبارتی دیگر، با پنج یا شش واسطه) به تقریبن تمام انسان‌های زمین وصل می‌کنند، پس شبکه‌ی ما سرانجام تمام جمعیت جهان را دربر می‌گیرد، که واضح است برای مطالعه، بسیار بزرگ است. بنابراین، باید از یک معیار ساختگی برای تعیین حدود شبکه‌ای که مطالعه می‌کنیم، استفاده کنیم. برای مثال ممکن است دختران تنها یک خوابگاه را بررسی کنیم. ما اولویت‌های آن‌ها را برای انتخاب شرکای ناهارخوری‌شان از میان دختران سایر خوابگاه‌ها نمی‌دانیم. شاید هیلدا تنها گیاه‌خوار در گروهی از گوشتخواران است و ترجیح می‌دهد با دخترانی از سایر خوابگاه‌ها غذا بخورد. اگر چنین باشد، داشتن انتخاب‌های میان اعضای خوابگاه‌های متفاوت، جایگاه هیلدا را به‌مقدار زیادی دگرگون می‌کند.

از آن‌جا که تعیین کران Boundary ممکن است به‌طور جدی بر ساختار یک شبکه اثر بگذارد، مهم است آن را با دقت انجام دهیم. برای حمایت از تصمیم‌تان مبنی بر این‌که چه‌کسانی در شبکه موجود باشند و چه‌کسانی را نادیده بگیرید، از بحث‌های ماهوی استفاده کنید.

تحلیل اکتشافی شبکه‌های اجتماعی شامل چهار بخش است: تعریف شبکه، دستکاری Manipulation شبکه، تعیین ویژگی‌های ساختاری، و بازبینی بصری. در زیربخش‌های آتی، این تکنیک‌ها را مرور می‌کنیم. این مرور برای معرفی مفاهیم بنیادی تحلیل شبکه و کمک به شما برای آغاز کار با نرم‌افزاری است که در این کتاب به‌کار رفته است.